Kreślenie obrazu literatury polskiej pierwszego dwudziestolecia III RP trzeba zacząć od odnotowania i charakterystyki działalności i dokonań artystycznych najwybitniejszych pisarzy, którzy swoją pozycję i sławę zyskali w poprzedniej epoce, w obecnej zaś w dalszym ciągu byli aktywni, dopełniając swoje dotychczasowe dzieło. Chodzi tu o siedmiu autorów, urodzonych między 1910 a 1930 rokiem, a debiutujących, z wyjątkiem jednego, po Drugiej Wojnie Światowej.
Są to: Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński, Tadeusz Różewicz, Wisława Szymborska, Zbigniew Herbert, Leszek Kołakowski i Sławomir Mrożek. Wszyscy oni po 1989 roku wydali dzieła, które stanowią nie tylko ważne ogniwo w ich indywidualnym dorobku, lecz także niezbywalne „punkty orientacyjne” na mapie współczesnej kultury.
Spośród licznych publikacji Miłosza ogłoszonych w tym czasie należy tu wymienić przede wszystkim trzy znakomite tomy poetyckie: To (2000), którego rangę porównywano do rangi cyklu Liryków lozańskich w dorobku Mickiewicza; Druga przestrzeń (2002), tom zawierający m.in. trzeci i ostatni z traktatów tego poety, Traktat teologiczny, skomentowany później listownie przez papieża Jana Pawła II; oraz Wiersze ostatnie (2006), zawierające z kolei przejmujący poemat Orfeusz i Eurydyka, poświęcony zmarłej żonie. Ogromne znaczenie świadectwa historycznego ma również tom listów pt. Zaraz po wojnie (1998), zawierający korespondencję pisarza z lat 1945–1950 z czołowymi pisarzami i intelektualistami krajowymi owego czasu.
Co się tyczy Herlinga-Grudzińskiego, na uwagę zasługuje sam tryumfalny przyjazd pisarza do kraju po ponad 50. latach spędzonych na emigracji. Spośród książek zaś należy wymienić przede wszystkim dwutomowe wydanie Opowiadań zebranych (1999), będących obok Innego świata (który doczekał się w tym okresie pierwszych wydań krajowych) niewątpliwie najważniejszym dokonaniem autora.
Tadeusz Różewicz w ciągu danego czasu ogłosił drukiem co najmniej dwa ważne tomy poetyckie: Zawsze fragment. Recykling (1998) i Nożyk profesora (2001) oraz tom prozy Matka odchodzi (1999), szeroko komentowany w prasie i nagrodzony Nagrodą Nike w 2000 roku.
Portretując minione dwudziestolecie, nie można pominąć faktu, jakim było przyznanie literackiej Nagrody Nobla Wisławie Szymborskiej w 1996 r. Już tylko z tego powodu na uwagę zasługują trzy kolejne tomy wierszy poetki: Chwila (2002), Dwukropek (2005) i Tutaj (2009), w których łączy ona właściwą sobie dyscyplinę myślową z elegancją wyrazu, co zjednuje jej rzesze czytelników. Szymborska jest z pewnością najbardziej czytaną z polskich poetów.
Podobnie jak Szymborska, także rówieśny jej Zbigniew Herbert opublikował trzy tomy nowych wierszy: Elegia na odejście (1990), Rovigo (1992) i Epilog po burzy (1998). W tomach tych znaleźć można co najmniej kilkanaście arcydzieł, które bez wątpienia wejdą na stałe do kanonu polskiej poezji. Poza tym ukazał się drugi tom esejów poety pt. Martwa natura z wędzidłem (1993), poświęcony sztuce holenderskiej, zbiór dopełniający wydany przed 40. laty tom Barbarzyńca w ogrodzie.
W szacownym gronie mistrzów nie mogło zabraknąć Leszka Kołakowskiego, który w omawianym okresie wydał co najmniej kilka prac tak czy inaczej ważnych i trwałych, a zarazem mających walor literatury pięknej. Chodzi o takie jego rozprawy jak Horror metaphysicus (1990), którą sam autor uważa za jedną ze swoich najważniejszych, i Bóg nam nie jest nic dłużny (1994) o religii Pascala; oraz trzy serie krótkich portretów filozofów pt. O co pytają nas wielcy filozofowie? (2004–2006), stanowiące podsumowanie wieloletnich badań i dociekań profesora, podane w niezwykle jasnej i przystępnej formie. Stąd niezwykła poczytność tej pozycji.
Sławomir Mrożek, najwybitniejszy polski dramaturg od czasów Fredry, w 1996 r., podobnie jak Miłosz, po ponad 30. latach życia na emigracji powrócił do kraju i zamieszkał ponownie w Krakowie. W latach 90. powstała jedna z najlepszych jego sztuk Miłość na Krymie (1993). Ponadto wydał on w tym czasie kilka tomów natury autobiograficznej, zebranych w trzech tomach Varia (1992), w Dzienniku powrotu (2000), dwóch ogromnych tomach korespondencji z Janem Błońskim i Wojciechem Skalmowskim (2004, 2007) oraz w tomie Baltazar (2006), w którym opisuje on m.in. skutki afazji, jaka go dotknęła, i rekapitulując swe życie, żegna się z publicznością.
Obraz zmierzchu mistrzów poprzedniej epoki należy dopełnić jeszcze trzema punktami. Pierwszy z nich to śmierć Jerzego Giedrojcia w 2000 roku i Józefa Czapskiego w 1993, założycieli najważniejszego ośrodka kulturalnego na emigracji, jakim był Instytut Literacki w Maison Laffitte, a wraz z tym koniec epoki paryskiej „Kultury”. Punkt drugi to pierwsze syntetyczne opracowania najważniejszych pisarzy emigracyjnych drugiej połowy XX wieku, takich jak Gombrowicz, Józef Mackiewicz i Herling Grudziński. Największe zasługi na tym polu ma Włodzimierz Bolecki, autor fundamentalnych prac o tych pisarzach. I wreszcie punkt trzeci, to dwa przykłady wielkich osiągnięć translatorskich tej epoki: pierwsze polskie kompletne i kongenialne tłumaczenie Świata jako woli i przedstawienia Schopenhauera (dzieła, które w historii literatury światowej odegrało rolę szczególną), dokonane przez Jana Garewicza, oraz pierwszy kompletny i równie urodziwy przekład Rosji w roku 1839 de Coustine’a dokonany przez Pawła Hertza.