ZBIĆ KOGOŚ Z PANTAŁYKU

ZBIĆ KOGOŚ Z PANTAŁYKU
il. Marcelina Jarnuszkiewicz
Dawniej mówiło się ZBIĆ KOGOŚ Z TERMINU (kiedyś termin oprócz znaczenia ‘ustalona data czy wyznaczony czas’ lub ‘wyraz techniczny czy naukowy’ miał także znaczenie ‘kres, cel, meta’), a także ZBIĆ KOGOŚ Z TROPU, który to zwrot zachował się do dzisiaj. Prawdopodobnie w II poł. XIX w. z języka rosyjskiego przeszedł – najpierw do polszczyzny potocznej, a później do ogólnej – zwrot mający takie samo znaczenie: ZBIĆ KOGOŚ Z PANTAŁYKU ‘zdezorientować kogoś, stropić go, pozbawić pewności siebie’. Nie zapożyczyliśmy samego „pantałyku”, tylko od razu cały frazeologizm, dlatego że w rosyjskim również nie ma „pantałyku”, a jest jedynie zwrot o identycznej postaci: сбить кого с панталыку, czyli ‘zbić kogoś z tropu’, ale także bardziej dosłownie ‘sprowadzić z (dobrej) drogi’. Rosyjski mógł zaczerpnąć ów zwrot z innych języków wschodniosłowiańskich, bo w ukraińskimi w białoruskim pojawia się już sam „pantałyk” – ukr. пантелик,błr. панталык ‘pyszałkowatość, pycha, buta’(co daje podstawę rosyjskiemu i polskiemu znaczeniu całego zwrotu ‘pozbawiania kogoś (zbytniej) pewności siebie’). Takich potocznych rusycyzmów mamy w polszczyźnie znacznie więcej, chociażby warszawskie mówić czy robić coś BEZ TOŁKU (z ros. толк ‘sens’ ‐ говорить без толку ‘gadać bez sensu’, a także cбить кoго с толку ‘zbić kogoś z tropu, z pantałyku’) czy zrobić coś W TRY MIGA (w tym wypadku z kpiarskim przekształceniem, bo pierwotne ros. to zrobić coś „в oдин миг”, czyli dosł. ‘w jednej chwili’, a że ‐ jak widać ‐ nie lubimy się aż tak śpieszyć, tośmy ten „oдин миг” przekształcili w „try miga”).
Źródło: [SJP PWN; SJP Dor; SEJP Bor; ESJP]