Przygotowana przez Muzeum Mazowieckie w Płocku i Muzeum Niepodległości w Warszawie wystawa Gorzka chwała. Cieniom Stycznia 1863 roku składa się z trzech części przedstawionych w układzie chronologicznym, ukazującym wydarzenia z lat 1861-1864. Zaprezentowano na niej ponad dwieście obiektów muzealnych, ukazujących epokę Powstania Styczniowego. Pochodzą one głównie ze zbiorów Muzeum Niepodległości w Warszawie i Muzeum Mazowieckiego w Płocku, a uzupełnione zostały eksponatami wielu innych instytucji i w jednym przypadku obiektami pochodzącymi z prywatnych zbiorów.

plakat wystawy, źródło: Muzeum Niepodległości w Warszawie

W pierwszej części, zatytułowanej „Czas nadziei”, autorzy zaprezentowali wydarzenia przedpowstaniowe, w historiografii polskiej zwane także „rewolucją moralną”. Część druga, Na śmiertelny bój, ukazuje najważniejsze wydarzenia z czasów walki zbrojnej z nieprzyjacielem, natomiast część ostatnia poświęcona została represjom wobec uczestników Stycznia 1863 roku. Chcąc oddać nastrój i klimat panujący wśród uczestników po klęsce powstania, nadano jej tytuł „Pogrzebane marzenia”.

Wystawę otwiera mapa Królestwa Polskiego z około 1860 roku i widok Warszawy z „Tygodnika Ilustrowanego”, pochodzący z tego samego okresu. W części tej ukazano ugrupowania polityczne z lat 1856-1861, a więc stronnictwa czerwonych i białych oraz lojalistów. Prezentujemy tu m.in. fotografie Karola Majewskiego, Apolla Korzeniowskiego, Ignacego Chmieleńskiego, Jarosława Dąbrowskiego, grupy studentów Akademii Medyko-Chirurgicznej i Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie. Stronnictwo białych na wystawie reprezentuje Andrzej Zamoyski i Leopold Kronenberg. W części poświęconej tym działaczom prezentujemy m.in. pierwsze walne posiedzenie Towarzystwa Rolniczego w Pałacu Namiestnikowskim w Warszawie.

Z obiektów pamiątkowych bogato zaprezentowano biżuterię patriotyczną z okresu manifestacji patriotyczno-religijnych i żałoby narodowej, odgrywającą istotną rolę w rozbudzeniu dążeń niepodległościowych. Tego rodzaju biżuteria była czytelną, bardzo osobistą formą przekazywania uczuć i dążeń patriotycznych, łączącą ludzi służących sprawie narodowej. Zapowiedzią wzrostu wrzenia patriotycznego była próba zorganizowania już w marcu 1859 roku przez studentów Akademii Medyko-Chirurgicznej nabożeństwa żałobnego za dusze trzech wieszczów narodowych „Adama, Juliusza i Zygmunta”.

W atmosferę żałoby narodowej wprowadza zwiedzających przede wszystkim wiernie odtworzony salonik z tamtych czasów. O charakterze pomieszczenia świadczy komplet mebli czernionych, uzupełnieniem zaś jest serwantka z bogato wyposażonym wnętrzem składającym się z XIX-wiecznych sreber. Nastrój epoki pogłębiony zostaje przez umieszczoną w saloniku postać kobiecą w długiej, czarnej sukni, czepku, uczesaną w nisko upięty kok. Krzyż na piersi, zawieszony na czarno-białej wstędze, podkreśla żałobę narodową reprezentowaną przez ubiór kobiecy, nadając tym samym całej postaci szczególnej powagi.

fragment ekspozycji, fot. Muzeum Niepodległości w Warszawie

Trwającej kilkanaście miesięcy walce zbrojnej z zaborcą poświęcona została druga część wystawy – Na śmiertelny bój. Ikonografia tych dni jest bardzo bogata. W porządku chronologicznym starano się ukazać najważniejsze wydarzenia z pełnych poświęcenia zmagań zbrojnych partyzantów 1863 roku. Część tę rozpoczyna szkic Kozacy prowadzący brankę Juliusza Kossaka, a w dalszej kolejności zaprezentowano m.in. dokumenty Organizacji Narodowej Powstania Styczniowego, a więc rotę przysięgi dla osób wstępujących w szeregi powstańcze, statut Organizacji Narodowej, odezwy Tymczasowego Rządu Narodowego do mieszkańców Królestwa Polskiego i Litwy, w tym manifest ogłaszający powstanie i instrukcję powstańczą dla dowódców.

W drugiej części wystawy zarezerwowano także dużo miejsca dla dzieł sztuki nawiązujących w swej treści do walki zbrojnej. Symbolizuje je Scena z powstania 1863 r. (Pożegnanie uczestników powstania) Wandalina Strzałeckiego czy choćby Czaty Maksymiliana Gierymskiego. Bardzo licznie zamieszczone na ekspozycji fotografie, grafiki i ryciny ukazują dowódców ugrupowań oraz bitwy i potyczki z Rosjanami.

W kształtowaniu artystycznej wizji powstania oraz jego legendy i symboliki ogromną rolę odegrały prace rzeszy artystów. Zaprezentowany zostały zatem Wypad powstańców Józefa Ryszkiewicza, Podjazd powstańców Ludomira Benedyktowicza i prace wielu innych artystów, dla których styczniowa insurekcja stała się ważnym wyznacznikiem twórczości.

Na wystawie nie zabrakło militariów i ubiorów powstańczych. Zwiedzający mogą podziwiać oryginalną broń używaną przez powstańców, np. pistolet kawaleryjski kapiszonowy przerobiony ze skałkowego, rewolwer Lefaucheaux, szable oficerów kawalerii, a także kule czy głowice od pocisku pochodzące z czasów powstania jak również powstańcze piki i kosy. Jak wiadomo, kosa osadzona na sztorc, z niedostatku broni palnej, zyskała w tym powstaniu największą popularność. Obawiały jej się władze rosyjskie, bardzo szybko wprowadzając reglamentację jej sprzedaży. Nawet w czasach żniw i sianokosów kosy można było nabyć jedynie po uzyskaniu pisemnej zgody władz rosyjskich, a po zakończeniu prac polowych należało ją zdać naczelnikowi powiatu.

Ostatnia część wystawy, zatytułowana Pogrzebane marzenia, poświęcona jest represjom popowstaniowym. Tragiczny epilog Powstania Styczniowego, sceny z więzienia, drogę powstańców na Syberię, syberyjską katorgę, poległych i pomordowanych za udział w insurekcji ukazują liczne dzieła malarskie i graficzne. Zwiedzający mogą podziwiać twórczość m.in. Jacka Malczewskiego, Tadeusza Rybkowskiego, Franciszka Streitta i wielu innych znanych artystów, którzy bardzo chętnie w swojej twórczości odwoływali się do postyczniowej martyrologii. Wzruszającym akcentem wystawy jest cytat zamieszczony pod czterema tableau przedstawiającymi wizerunki poległych w latach 1863-1864. Zamieszczony fragment, zaczerpnięty z publikacji Józefa Grabca Rok 1863, dotyczy egzekucji, która odbyła się 5 sierpnia 1864 roku na stokach cytadeli warszawskiej, gdy stracony został Romuald Traugutt. Kompozycją tą, jak i całą wystawą, autorzy scenariusza pragnęli oddać hołd tym wszystkim, którzy swoje życie poświęcili w walce o niepodległość.

fragment ekspozycji, fot. Muzeum Niepodległości w Warszawie

Wystawie towarzyszy bardzo bogato ilustrowany album pt. Gorzka chwała. Cieniom Stycznia 1863 roku. Patronat honorowy nad wystawą objął Adam Struzik, Marszałek Województwa Mazowieckiego oraz Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Patronat medialny objęło Polskie Radio, „Mówią Wieki”, „Spotkania z Zabytkami”, „Kurier Warszawski”, „Stolica”.

Album towarzyszący wystawie, mat. Muzeum Niepodległości w Warszawie

Wystawa będzie czynna w dniach 18 maja – 11 listopada 2013 r.

źródło: materiały prasowe Muzeum Niepodległości